Home

In 2014-15 presenteert Museum De Lakenhal een tentoonstelling gewijd aan portretten. Een optocht van welgestelde en weledelgeleerde figuren baant zich een weg door het museum. Niemand minder dan Rudi Fuchs, gevierd tentoonstellingsmaker, kunsthistoricus en schrijver, maakte een persoonlijke selectie uit de collectie van Museum De Lakenhal. Een deftige parade toont portretten uit de periode tussen grofweg 1550 en 1850. De geschiedenis van het portret beslaat echter een veel langere periode.

mummieportret van een man
mummieportret van een man Collectie Rijksmuseum van Oudheden, Leiden

Vroegste portretten

De allervroegste portretten stammen uit de Grieks-Romeinse tijd. In de Fayoem-oase in Egypte werden de rijke overledenen gemummificeerd, waarna een bijzonder realistisch portret op de mummie werd bevestigd. In de collectie van het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden bevinden zich enkele van deze Fayoem-portretten, gedateerd op ongeveer 175-225 n. Chr.

Middeleeuwen

De kunst van de middeleeuwen heeft in het Westen nagenoeg altijd een religieus onderwerp. De portretten die bewaard zijn gebleven tonen dan ook met name de gezichten van Jezus, Maria en andere heiligen, gemodelleerd naar een universeel christelijk idee over hoe Maria en Jezus eruit zouden hebben gezien. De attributen van de heiligen zorgden er bovendien voor dat zij direct herkenbaar waren voor alle gelovigen. Uitzonderingen hierop vormen de portretten van schenkers: een veelvoorkomend fenomeen vanaf de vijftiende eeuw. Monumentale altaarstukken voor in kerken en kloosters werden vaak gesponsord door rijke burgers. Door zichzelf en familieleden realistisch te laten vastleggen op het altaarstuk was het voor iedereen duidelijk te zien dat zij goede christenen waren.

zelfportretten

Wanneer kunstenaars zichzelf vanaf de renaissance gaan zien als méér dan een ambachtsman alleen, ontstaan de eerste zelfportretten. Rond 1450 schildert de Franse kunstenaar Jean Fouquet een rond paneel met zijn eigen beeltenis. Hoewel vermoed wordt dat ook diens voorganger Jan van Eyck een zelfportret heeft gemaakt, is Fouquets werk het vroegste zelfportret dat bewaard is gebleven.

Jean Fouquet, Zelfportret, ca. 1450
Jean Fouquet, Zelfportret, ca. 1450 Musée du Louvre, Parijs

Nieuwe aanwinst

In juli 2014 heeft Museum De Lakenhal nóg een bijzonder zelfportret aan de collectie kunnen toevoegen. De Leidse fijnschilder Jan van Mieris schilderde zijn eigen evenbeeld in ca. 1685. De aankoop kwam tot stand met steun van de Vereniging Rembrandt, mede dankzij haar BankGiro Loterij Aankoopfonds, Themafonds 17de-eeuwse Schilderkunst en het Mondriaan Fonds.

Dat de mogelijkheid zich voor Museum de Lakenhal in Leiden voordeed om één van de schaarse zelfportretten van de kunstenaar te verwerven wordt door het bestuur van de Vereniging Rembrandt als een kans gezien om de verzameling van Leidse Meesters voor het museum en de Collectie Nederland uit te breiden. Als Leidse fijnschilder past Jan van Mieris perfect in de collectie van Museum de Lakenhal dat een belangrijke verzameling zelfportretten van Leidse Meesters bezit

Vereniging Rembrandt

Jan van Mieris, Zelfportret (detail), ca. 1685
Jan van Mieris, Zelfportret (detail), ca. 1685 Collectie Museum De Lakenhal

Interview Sleutelstad met directeur Meta Knol over verwerving zelfportret Jan van Mieris

Fotografie

Halverwege de negentiende eeuw worden de eerste fotoafdrukken gemaakt. Deze ontdekking maakte het vastleggen van iemands beeltenis in één klap immens populair. Een foto, hoe complex het maakproces in die tijd nog was, was immers sneller en goedkoper dan een geschilderd portret. Voortaan kon bijna iedereen zichzelf, de hele familie of een overleden naaste laten vereeuwigen.

Henry Fox Talbot

Eén van de pioniers op het gebied van fotografie is Henry Fox Talbot. In de vroege jaren 1840 maakt hij zijn eerste 'zoutafdrukken' met behulp van met keukenzout en een oplossing van zilvernitraat lichtgevoelig gemaakt papier. Veel van die vroege zoutafdrukken zijn bijzonder kwetsbaar: een klein beetje licht en de voorstelling verdwijnt voor eeuwig. Des te unieker is het dat de Bijzondere Collecties van de Universiteit Leiden een heel aantal zoutafdrukken in de collectie heeft.

Deze foto van twee schaakspelers bijvoorbeeld. De rechter speler is bekend: het is Antoine Claudet (1797-1867), één van de eerste fotografen met een portretstudio in Londen.

Deze foto was in 2013 te zien op de tentoonstelling WERELDSCHATTEN. Van Cicero tot Erwin Olaf in Museum De Lakenhal. Een exclusieve samenwerking met de Bijzondere Collecties van de Universiteit Leiden.

Henry Fox Talbot, Schaakspelers (vroege jaren 1840)
Henry Fox Talbot, Schaakspelers (vroege jaren 1840) Bijzondere Collecties, Universiteit Leiden

Moderne portretten

Met de opkomst van moderne kunststromingen vanaf circa 1850 verandert de manier van kijken naar de zichtbare werkelijkheid radicaal. Niet langer werd het noodzakelijkerwijs gevonden om de wereld zo natuurgetrouw mogelijk weer te geven, maar kwam de beleving van de kunstenaar voorop te staan. Expressionistische kunstenaars vertaalden emotie naar kleur en vorm, terwijl de abstracte kunstenaars rationele theorieën uitwerkten om de zichtbare wereld te kunnen ordenen.

Kijken en bekeken worden

Op de tentoonstelling 'Een deftige parade. De selectie van Rudi Fuchs' (t/m 31 mei 2015) staat kijken en bekeken worden centraal. Immers, een portret kijkt altijd terug.

over de tentoonstelling